Lecturgische Zang

Muziek & Gezang

Muziek en gezang spelen vanaf het vroegste begin een rol in het christendom. Reeds bij in de brieven van Paulus is sprake van psalmen en gezangen (Efeziërs 5:19; Kolossenzen 3:16). In hoeverre deze liederen ook in vieringen werden gebruikt is niet bekend.
In de loop van de middeleeuwen werd het gezang in de kerk steeds verder gestandaardiseerd. Het zingen was bovendien voorbehouden aan het koor van priesters en was uitsluitend in het Latijn. Door de gemeente gezongen liederen in de volkstaal speelden alleen een rol bij processies en geestelijke spelen.
Zang/muziek heeft een eigen manier om iets te vertellen waar geen woorden voor zijn. Zo ook bij de Katholieke kerk waar veel gezongen wordt.
Het geeft saamhorigheid, tenslotte zing je met elkaar. Het kan je gevoelige snaar raken van iets wat je heb meegemaakt of aan herinnerd wordt. Er wordt meestal gebruik gemaakt van het orgel maar ook soms de piano, blaas en slag werk instrumenten. Er wordt in meerdere talen gezongen maar het belangrijkste is gregoriaans.

Muziek vorm

Responsorium

Een responsorium is een muziekvorm in de kerkmuziek waarbij er een afwisseling is tussen voorzang door een cantor (zanger) en zang door een koor als antwoord (Latijn: responsum). Het Responsoriale is het liturgisch boek dat de responsoria bevat.

Vooral in het gregoriaans repertoire zijn er veel responsoria te vinden. In het proprium van de mis hebben het Graduale en het Alleluia de vorm van een responsoriaal gezang. Het koor zingt een vers, de voorzanger zingt daarna een psalmvers en tenslotte antwoordt het koor met de herhaling van het eerste vers (repetendum).

Responsoriale zang komt ook elders in de liturgie voor, namelijk in het getijdengebed. De psalmen kunnen afwisselend door een voorzanger en koor worden gezongen. Ook het Magnificat tijdens de vespers kan responsoriaal worden gezongen. In de praktijk betekent dit een afwisseling tussen twee koorhelften. Het Magnificat zelf wordt voorafgegaan door een responsorium en ingeleid met een antifoon. De uitvoeringswijze van onder andere het graduale-gezang Haec Dies is responsoriaal.
Vanaf de vierde eeuw komen verwijzingen naar responsoriale gezangen steeds vaker voor, maar men zag het nog niet als een apart genre. De vroegste gekende verwijzing naar het responsorium als onafhankelijk genre bevindt zich in de Regula Benedicti of kloosterregel van Benedictus van Nursia. Het is een veel gevonden genre dat qua hoeveelheid aan gekende fragmenten enkel door het antifoon overtroffen wordt.

Proprium

Het proprium van de mis (Proprium Missae in het Latijn) is de reeks wisselende gezangen van de mis. Ordinarium en proprium vormen samen de misgezangen. Het proprium (vertaling: tijdeigen) bevat de gezangen die liturgisch horen bij een bepaalde dag. De tekst wisselt afhankelijk van de (feest)dag, in tegenstelling tot het ordinarium.

Ordinarium*

Het ordinarium is de reeks vast wederkerende gezangen van de Mis, namelijk Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus/Benedictus en Agnus Dei. Ook Ite missa est wordt wel tot het ordinarium gerekend. Deze gezangen vormen samen met de gezangen van het proprium de gezongen bestanddelen van elke mis, met dien verstande dat Gloria en Credo alleen op zon- en feestdagen klinken. Het Gloria wordt bovendien niet gezongen in de Advent en in de Veertigdagentijd.

Ordinarium gezangen hebben altijd dezelfde tekst. Al naargelang de status van een dag (weekdag, zondag, feest, hoogfeest) kunnen er meer of minder uitgebreide melodieën op diezelfde teksten worden gezongen. In de gezangboeken voor het gregoriaans, zoals het Graduale Romanum (1974), zijn de ordinariumgezangen, behalve het Credo, als cyclus bij elkaar geplaatst. Elke cyclus heeft een Romeins nummer en is vervolgens, naar middeleeuwse gewoonte, aan een bepaalde dag of periode toegewezen:

 

    • – I – Lux et origo (in de Paastijd)
    • – II – Kyrie fons bonitatis (Op Hoogfeesten)
    • -III – Kyrie Deus sempiterne (Op Hoogfeesten)
    • – IV – Cunctipotens Genitor Deus (Op feesten van de apostelen)
    • – V – Kyrie magnae Deus potentiae (Op feesten)
    • – VI – Kyrie Rex Genitor (op feesten)
    • – VII – Kyrie Rex splendens (Op feesten)
    • – VIII – de Angelis (Op feesten)
    • – IX – Cum jubilo (Op hoogfeesten en feesten van de H. Maagd Maria)
    • – X – Alme Pater (op Mariale feesten en herdenkingen)
    • – XII – Pater cuncta (Op herdenkingen)
    • – XIII – Stelliferi Conditor orbis (Op herdenkingen)
    • – XIV – Jesu Redemptor (Op herdenkingen)
    • – XV – Dominator Deus (Op weekdagen door het jaar)
    • – XVI (Op weekdagen door het jaar)
    • – XVII (Op zondagen tijdens de Vasten en in de Advent)
    • – XVIII – Deus Genitor alme (Op weekdagen in de Advent en Veertigdagentijd en in de Mis voor de overledenen)

     Als de liturgie het zingen van een Credo voorschrijft, kan in de huidige gregoriaanse zangboeken uit zo’n zes verschillende melodieën naar believen worden gekozen.

    Gregoriaans
    De term gregoriaans is een verwijzing naar paus en kerkvader Gregorius I de Grote (r. 590-604) die ooit zowel in de Middeleeuwen als in onze tijd geacht werd een grote invloed gehad te hebben op het verzamelen en ordenen van de toen reeds eeuwenoude bestaande muziek in de kerkelijke liturgie. Hij voerde voor de liturgie een hervorming door en legde de richtlijnen vast.

    De gregoriaanse muziek is de muziek die eigen is aan de Romeinse liturgie in de Katholieke Kerk. De term gregoriaans (carmen gregorium) wordt sinds de 9e eeuw gebruikt om de kerkmuziek aan te duiden die een vast onderdeel is van de kerkelijke liturgie. Gregoriaanse muziek wordt voornamelijk gekenmerkt door éénstemmigheid (zonder begeleiding), het als regel gebonden zijn aan diatoniek en aan de modaliteit van de kerktoonsoortenen door een vrij ritme.

    Kenmerken gregoriaanse muziek
    – Geen genoteerde maat

    – Geen genoteerd ritme in de moderne kwadraatnotatie

    – Zwevende en middelpuntzoekende melodische lijn

    – Beperkte tessituur of ambitus (omvang in toonhoogte)

    -Kleine intervallen zonder crescendo en decrescendo

    – Eenstemmige louter vocale muziek, dus zonder begeleiding; de soms toegepaste orgelbegeleiding is niet oorspronkelijk. Gregoriaans werd al vanaf het begin zowel door mannen- (monniken) als -vrouwenkoren (nonnen) gezongen. In monnikenkoren waren dikwijls jonge jongens aanwezig (pueri oblati), zodat we al vroeg de pure eenstemmigheid doorbroken zien door het zingen in octaven.

    (naar de opvatting van de semiologische school) de muziek is zodanig gecomponeerd dat de zeggingskracht van het woord wordt versterkt

    Liedbundels /boeken

    Binnen christelijke kerken in Nederland worden liederen uit verschillende liedbundels gezongen.

    Zoals:

    – Kyrial

    – Graduale

    – Gezangen voor Liturgie

    – Laus Deo

    Kyriale
    Het Kyriale is een liturgisch boek dat vaste gezangen (Ordinarium*) van de Heilige Mis bevat. Het Kyriale wordt uitgegeven door de monniken van de Abdij van Solesmes.

    Graduale
    Het graduale is een gezang tijdens de Heilige Mis dat in de Tridentijnse liturgie gezongen wordt in de voormis tussen het epistel en het evangelie. In de Novus Ordo Missae wordt het graduale gezongen in de woorddienst (Liturgia verbi) tussen de eerste lezing en de tweede lezing. Het graduale is een onderdeel van het Propium Missae, het proprium van de Mis. Het woord graduale is afgeleid van het Latijnse woord gradus, trede. Het graduale is ook het boek waarin de door het koor gedurende de H. Mis voor te dragen gezangen staan.

    Gezangen voor Liturgie
    De Gezangen voor Liturgie is de meest gebruikte liedbundel onder katholieke parochies in Nederland. De bundel bevat de 150 psalmen in berijmde en onberijmde versies, een aantal vaste gezangen die bekend zijn onder de verzamelnaam ordinarium, een aantal andere vaste gezangen, en daarnaast 258 strofeliederen, beurtzangen, refreinliederen, doorgecomponeerde liederen en canons.

    Laus Deo
    Zangbundel van het bisdom Roermond. Deze bevat ook gebeden en vieringen. De gebeden zijn vooral gebeden voor persoonlijk gebruik zoals rozenkrans en de kruisweg. Voorts is een selectie uit het getijdengebed opgenomen, een aantal complete vieringen van sacramenten, de teksten voor de eucharistieviering alsmede een aantal Latijnse misteksten.

    Zangbundel
    In vele kerken vind je als je binnen komt zangbundels. Hierin staan allerlei gebeden, gezangen, en de teksten van de eucharistie gebeden. Zo kunnen de mensen de priester of diaken goed volgen tijdens de heilige mis en meebidden.